فسخ قرارداد و انواع آن

خیار تخلف از شرط

همانطور که اشاره کردیم ممکن است در ضمن قرارداد، شرطی به صورت شرط فعل یا شرط صفت یا شرط نتیجه درج گردد. درصورتی که بعد از عقد معلوم شود که از شرط مندرج در معامله تخلف شده، خیار تخلف از شرط محقق میگردد.

به عنوان مثال چنانچه شرط فعل مورد توافق انجام نگردد یا شرط صفت مندرج در عقد وجود نداشته باشد و یا شرط نتیجه مورد تراضی امکانپذیر نباشد. در این صورت مشروط له یا کسی که شرط به نفع شده است میتواند قرارداد را فسخ نماید، حتی اگر ضمانت اجرای انحلال عقد، صریحا در معامله بیان نشده باشد.

فرق خیار شرط و تخلف از شرط

یکی از تفاوتهای اساسی خیار شرط و خیار تخلف از شرط این است که در خیار شرط همانطور که گفته شد مشروط له بدون نیاز به هیچ گونه دلیلی که از پیش تعیین و تراضی شده باشد، اختیار فسخ معامله را دارد.

اما در خیار تخلف از شرط حتما میبایست این شرط، ضمن عقد وجود داشته باشد. به عبارت ساده تر طرفین قرارداد ضمن عقد درخصوص یک از شروط نظیر شرط فعل، نتیجه یا صفت تراضی و توافق نموده باشند. بنابراین چنانچه مشروط علیه از انجام آن شرط ضمن عقد خودداری کرده یا تخلف نماید، مشروط له حق فسخ قرارداد را خواهد داشت.

این اساسی ترین فرق خیار تخلف شرط و خیار شرط میباشد اما در ادامه با بررسی انواع خیار تخلف شرط تفاوتهای دیگر این نوع خیارات را بیان میداریم لذا با ما همراه باشید.

انواع خیار تخلف از شرط

همانطور که گفتیم، خیار تخلف از شرط شامل تخلف از شرط فعل، تخلف از شرط صفت و تخلف از شرط نتیجه میباشد. ما در ادامه به بررسی کامل شروط مارالذکر خواهیم پرداخت.

• خیار تخلف از شرط فعل: ضمانت اجرای تخلف از شرط فعل از جانب یکی از متعاملین، در ابتدای امر حق فسخ نمیباشد. درواقع ممکن است یکی از طرفین قرارداد، متعهد به انجام شرط ضمن عقد به صورت از نوع فعل، اثباتا یا نفیا شده باشد. در این صورت ایشان بایستی فعل مربوطه را تحت شرایط قراردادی انجام داده و بجا آورد. در غیر این صورت چنانچه مشروط علیه از انجام شرط فعل خودداری نمیاد، طرف دیگر قرارداد این حق را دارد که به حاکم رجوع کرده و اجبار به وفای شرط فعل را درخواست نماید. در این هنگام چنانچه اجبار متعهد به انجام فعل مشروط در قرارداد میسر نباشد و فعل مربوطه نیز از جمله اعمال و افعالی نباشد که دیگری قادر باشد از جانب وی آنرا بجا آورد، طرف دیگر قرارداد این حق را دارد که معامله را فسخ نماید.
• خیار تخلف از شرط صفت: لازم به ذکر است که خیار تخلف از شرط صفت با خیار تخلف وصف متفاوت است. درواقع خیار تخلف از وصف، یکی از 10 خیار قانونی مندرج در ماده 306 قانون مدنی بوده که در بالا به توضیح آن پرداختیم. اما از طرف دیگر خیار تخلف از شرط صفت، مربوط به زمانی است که مورد معامله، فاقد شرط ضمن عقد یا همان وصف مندرج در قرارداد فیمابین طرفین باشد. بنابراین چنانچه مورد معامله دارای وصف مشروط ضمن عقد نباشد، مشروط له این اختیار را دارد که به استناد خیار تخلف از شرط صفت قرارداد را فسخ نماید. اما همانطور که گفتیم در خیار تخلف از وصف، یکی از طرفین قرارداد مال موضوع عقد را ندیده و آن را صرفا به وصف یا توصیف خریداری نموده و بعدا معلوم میشود که مبیع دارای اوصاف مذکور نمیباشد. بنابراین حق فسخ موضوع خیار تخلف از شرط صفت، ناشی از شرط و تراضی یا اراده طرفین است. از همین رو در خیار تخلف از شرط صفت، وقوع تخلف و خودداری مشروط علیه از وفا به عهد و عدم امکان التزام وی به انجام شرط برای مشروط له ملاک میباشد. البته به این موضوع نیز توجه داشته باشید که منظور از شرط صفت، اوصافی بوده که جنبه فرعی و غیرجوهری داشته باشد. به بیان دیگر تخلف از شروط و اوصاف اساسی و جوهری مورد معامله، موجب بطلان معامله یا عقد خواهد بود.
• خیار تخلف از شرط نتیجه: در خیار تخلف شرط نتیجه نیز همانند خیار تخلف شرط فعل، در ابتدا امکان فسخ قرارداد توسط مشروط له وجود ندارد. به عبارت دیگر درصورت تخلف از شرط نتیجه از جانب مشروط علیه، مشروط له ابتدا میبایست الزام متعهد را درخواست نماید. درصورت امکان اجبار و یا قابلیت استناد به انجام مفاد شرط، شرط نتیجه به هزینه مشروط علیه، توسط دیگری انجام خواهد شد. ولی چنانچه امکان انجام آن توسط اشخاص ثالث نیز وجود نداشه باشد، مشروط له حق فسخ معامله را خواهد داشت.

فرق خیار شرط با بیع شرط یا معامله با حق استرداد

برای شناخت تفاوت میان خیار شرط و بیع شرط (معامله با حق استرداد) بایستی در ابتدا بیع شرط را بشناسیم. ماده 458 قانون مدنی به تعریف بیع شرط پرداخته و صراحتا بیان میدارد که در عقد بیع متعاملین میتوانند شرط کنند که هرگاه بایع در مدت معینی تمام مثل ثمن را به مشتری رد نماید، خیار فسخ معامله را نسبت ‌به کل مبیع داشته باشد. مضافا اینکه میتوانند شرط نمایند که هرزمان بایع، بعض مثل ثمن را رد کرد خیار فسخ معامله را نسبت ‌به تمام یا بعض مبیع داشته باشد.‌ علی ایحال حق خیار تابع قرارداد فیمابین طرفین خواهد بود. البته چنانچه نسبت ‌به ثمن، قید تمام یا بعض نشده باشد، خیار ثابت نمیباشد مگر با استرداد تمامی ثمن از طرف بایع.

باتوجه به تعریف فوق میتوان نتیجه گرفت که اساسی ترین فرق میان بیع شرط و خیار شرط این است که در بیع شرط اختیار فسخ صرفا برای فروشنده بوده و فروشنده مشروط له میباشد. اما در خیار شرط حق فسخ میتواند برای هر یک از طرفین قرارداد باشد. از طرف دیگر در بیع شرط اعمال حق فسخ منوط به رد مثل ثمن بوده و مادامی که مثل ثمن به خریدار مسترد نگردد حق اعمال خیار وجود ندارد. درحالی که در خیار شرط، اعمال فسخ معلق به رد ثمن نخواهد بود هرچند هر یک از خریدار و یا فروشنده حق دارد بعد از اعمال خیار، ثمن را مطالبه نماید.

نکات مهم فسخ قرارداد

• باید توجه داشت که اعمال حق فسخ یک امر فوری بوده و حتما میبایست سریعا اعمال گردد. درصورتی که ذیحق خیار فسخ فورا نسبت به اعمال حق خویش اقدام نکند، حق وی زائل گردیده و از بین میرود. مهلت استفاده از این حق باتوجه به عرف تعیین میگردد.
• حق فسخ میبایست ظهور و بروز خارجی و بیرونی داشته باشد. درواقع این حق بایستی توسط ذیحق به طرف مقابل اعلام شود.
• ممکن است طرف دیگر قرارداد شرایط تحقق خیار فسخ را قبول نداشه باشد. به معنی دیگر ممکن است طرف دیگر، تحقق فسخ را انکار کرده و درنتیجه از آثار فسخ صورت گرفته تمکین ننماید. در اینصورت فسخ کننده قرارداد میبایست بر علیه طرف مقابل، طرح دعوی نماید. به عبارت دیگر ایشان بایستی از طریق دادگاه و بازوی اجرایی محکمه (واحد اجرای احکام) و با تقدیم دادخواست مناسب، طرف مقابل را به اعمال آثار و نتایج ناشی از فسخ قرارداد اجبار نماید.
• هریک از خیارات مندرج در قانون درخصوص نوعی از عقود قانونی موضوعیت داشته و شامل عقود دیگر نمیشوند. به عنوان مثال احکام خیار شرط، خیار تخلف از شرط، خیار غبن، خیار تبعض صفقه، خیار تفلیس، خیار عیب و … درخصوص کلیه عقود لازم جاری میباشد. از طرف دیگر احکام خیار غبن درخصوص کلیه عقود معاوضی یا عقود مغابنی جریان دارد. همچنین خیار مجلس، خیار حیوان و خیار تاخیر ثمن صرفا مختص عقد بیع بوده و در سایر عقود موضوعیت ندارد.
• طرفین قرارداد این اختیار را دارندکه با توافق یکدیگر، کلیه خیارات قانونی را در ضمن قرارداد از خود سلب و ساقط نمایند. شاید شما نیز تاکنون این عبارت را در که (با شرط اسقاط کافه خیارات ولو خیار غبن حتی اگر فاحش یا افحش باشد) را در برخی از قراردادها دیده باشید.
• چنانچه اسقاط خیار غبن به طور کلی و بدون تعیین حدود آن ذکر شده باشد، بسیاری از قضات و حقوقدانان آنرا شامل غبن فاحش و افحش نمیدانند. بنابراین در این حالت چنانچه غبن در معامله فاحش یا افحش نباشد، ذیحق خیار نمیتواند معامله را برهم بزند.
• لازم به توضیح است که الزامی درخصوص اعمال حق خیار برای مشروط له وجود ندارد. درواقع شخصی که ذیحق شرط مندرج در قرارداد میباشد میتواند از اختیار حاصل از خیار فسخ استفاده نکرده و قرارداد را برهم نزند. چراکه در بسیاری از موارد برهم زدن معامله نیز میتواند به ضرر مشروط له باشد.